Verslagen / Talkshow rond Johan van der Keuken in Eye

Johan van der Keuken in Eye: “Film is altijd nu.”

Op zondag 7 april vindt er een talkshow plaats in Filminstituut Eye in Amsterdam over het film- en fotowerk van Johan van der Keuken. Te gast zijn Noshka van der Lely, weduwe en geluidsvrouw van Van der Keuken, Menno Boerema , editor van zijn laatste films en Jeroen de vries, ontwerper van de expositie Tegen het licht in Eye over de Amsterdamse cineast. Zij worden geïnterviewd door Sarina Vitta van de VPRO. Een bloemlezing.

Blind kind

De goed geïnformeerde Sarina gaat in vogelvlucht door het veelzijdige oeuvre van Van der Keuken. Te beginnen bij een fragment van Blind Kind(64), over een blinde jongen die het geluid van racende auto’s op het circuit van Zandvoort perfect imiteert voor de microfoon. Via een muziek makende garnizoen musici uit Bewogen Koper. Naar twee jongentjes in India die worden opgeleid met strenge hand in een klooster in India uit Het Oog boven de Put (88 ).

Uit de film De Grote Vakantie (2000) komt het mooie beeld van een groep Afrikaanse kinderen, die alleen hun naam zeggen in hun eigen taal en in de unieke manier waarop ze dit doen veel over hun persoonlijkheid prijsgeven. In deze slotfilm waarin Van der Keuken en zijn vrouw een wereldreis gaan maken als reactie op het feit dat hij met ongeneeslijke kanker is gediagnostiseerd. Ook enigszins een vlucht van de vergankelijkheid.

Smeermiddel

Noshka van der Lely leert haar man kennen bij het maken van de film De Tijdgeest in 1968. Sindsdien is zij zijn onafscheidelijke geluidsvrouw bij de meeste van zijn films. Volgens haar gaat het leven bij Johan van der Keuken over film en reizen. Het opnemen van het geluid is voor Noshka een middel om hem te bereiken. ‘Geluid is een aparte vorm van expressie, altijd met meerdere lagen en nooit slechts gebruikt als smeermiddel.’ Noshka: ‘ voor Johan was de camera een deel van zijn lichaam geworden. Van der Keuken: ‘ Zonder camera kan ik niet zien, als ik geen beeld kan maken ben ik dood.’

Van der Keuken maakt geen documentaires met een vastomlijnd vooropgesteld idee, voor hem is een film een proces dat altijd in beweging is, dat in elk stadium weer van nul af aan kan beginnen. Niet voor niets wordt hij sterk beïnvloed door de free style van jazz muziek. Hierin is veel ruimte voor het experiment, de vrijheid en het toeval, maar wel binnen een beheerste structuur. Er zijn geen regels. Je mag alles maken, als het maar echt is, vindt hij.

Noshka vertelt dat Van der Keuken niet goed tegen kritiek op zijn werk kon, maar wel tijdens de montage voegt editor Menno Boerema hier aan toe. Volgens hem wil Van der Keuken het maximale zeggen met zo weinig mogelijk beelden. De filmmaker ziet film niet alleen als vorm en inhoud, maar als een totale symfonie. Het gaat over de dynamiek , film is altijd nu. Jeroen de Vries vindt dat Van der Keuken sterk beïnvloed is door de Vijftigers als Lucebert, Schierbeek en Kouwenaar. Vooral in vorm en radicale structuur.

Beppie

De Vries, de ontwerper van de tentoonstelling Tegen het licht, laat hierin een demontage zien van enkele van Van der Keuken’s films zoals de Nieuwe ijstijd (80), I love Dollars (86) en een film over de dichter/schilder Lucebert (62 en 94). Deze fragmenten worden niet achter elkaar geplaatst, maar naast elkaar geprojecteerd. Ook zijn er vele foto’s van zijn reizen naar alle windstreken te bekijken. Deels gepresenteerd als filmstrip, korte films ( De Poes bv.) en vele fragmenten . Een van de parels in het werk van Johan van der Keuken is en blijft Beppie.(1965) Een portret van een Amsterdams volksmeisje van tien met haar hart op de tong. Zo mooi in beeld gebracht door Ed van der Elsken, ontwapenend, ontroerend en echt. Ook in Eye in zijn geheel te zien.

Betrokkenheid

Johan van der Keuken vindt dat de werkelijkheid gecompliceerd is en niet eenduidig. En daarom ook zo gefilmd moet worden. Hij ontwikkelde zich van een sociaal geëngageerd filmmaker, wat ook erg bij de jaren zestig en zeventig paste, tot een regisseur die meer persoonlijk en lyrischer ging filmen. Maar zijn compassie en betrokkenheid zijn altijd gebleven. Deze hang naar diepgang wordt ook veroorzaakt door zijn confrontatie met zijn eigen eindigheid. Van der Keuken is vooral een filmmaker van tegenstellingen: arm en rijk, Noord versus Zuid, binnen en buiten, rust en energie, passie en reflectie.

Je kunt hoogdravende theorieën over Johan van der Keuken opzetten, maar het beste te typeren is deze bevlogen filmmaker met zijn eigen woorden: ”Gewoon goed kijken.”

Tegen het licht is nog t/m 9 juni te zien in filmmuseum Eye, Amsterdam.

Jaap Mees