Verslagen / IDFA 2017 deel 1: Geen talking heads maar speaking faces.

In de al meer dan 25 jaar dat ik het International Film Festival Amsterdam bezoek, had ik nog nooit zo’n topdag als op vrijdag 17 november. Een uitstekende doorleefde mastertalk van world wide web pionier Jonathan Harris uit Amerika. En de film Atman uit 1997 van de buitengewone Finse filmmaker Pirjo Honkasalo.  Joris Ivens Award film winnaar.

Jonathan Harris

Voor het eerst dat IDFA geen documentairemaker als speciale gast heeft, maar een beeldend kunstenaar, schrijver, internetpionier en wetenschapper in éen persoon. Jonathan Harris (foto) heeft op elke stoel in Tuschinski 1, waar zijn mastertalk plaatsvindt, een kleine steen met een wit streepje gelegd. Verzamelt aan de kust van Vermont waar hij nu woont. Als symbool voor de natuur waar Harris zich momenteel mee bezighoudt na jaren Internet geëxploreerd te hebben, om zich creatief te uiten. In de vorm van projecten over YouTube, Wordcount, een grafisch werk over de meest gebruikte woorden in het Engels. Of The Whale Hunt een video/foto project over de walvisvaart.

Nu is hij teruggegaan naar zijn ouderlijk huis in Vermont, waar zijn moeder die al lang ziek was, stierf de dag dat hij terugkwam. Op ontroerende wijze beschrijft hij dat hij nadat zij was overleden, haar ogen opende en zag hoe mooi een oog was, hij zichzelf erin terugzag en het viel hem vooral op dat er iets in haar dode oog ontbrak. Het levenslicht.

Mede door deze ervaring besluit Jonathan Harris zich toe te leggen op rituelen in de fraaie natuur van Vermont. Daarbij was een zeven maanden durend ritueel rond het maken van glas, met een glasblazer. De rituelen beginnen op kleine individuele schaal en worden nu uitgebreid naar meer collectieve ervaringen met honderden mensen erbij. Jonathan Harris is een kunstenaar om in de gaten te blijven houden. Een onderzoekende, intelligente, authentieke geest en ook een begenadigd spreker. Een verrassende en goede keuze van IDFA om hem eregast dit jaar te maken.

Atman

Na het zien van het aangrijpende en indrukwekkende ‘The 3 Rooms of Melancholia’ van de Finse meesterdocumentarist Pirjo Honkasalo, is elke nieuwe film van Honkasalo een bijzondere belevenis. Zo ook haar Joris Ivens Award (IDFA, 1996) winnende film ‘Atman’ uit 1996, die ik nooit eerder had gezien. Het gaat over twee broers in India, die een religieuze pelgrimstocht van de Ganges naar de Himalaya maken om de ziel van hun overleden moeder te eren. De hoofdpersoon Jamana is gehandicapt. Zijn benen zijn verlamd, hij loopt op zijn stevige, eeltige handen. De film is verdeeld in zeven hoofdstukken, die elk beginnen met een korte inleidende tekst. Verder is er geen voice over en zijn er geen interviews. Direct cinema heet dat genre.

Pirjo Honkasalo, een van de beste cameravrouwen of beter nog cinematographers ter wereld,  draait en regisseert haar eigen films. En hoe! Vanaf de eerste minuut weet zij de gezichten van de twee broers, de familie van de andere broer en vele fascinerende voorbijgangers op magnifieke wijze close in beeld te brengen. Een ware tour de force op een zware 35 mm camera. Honkasalo zei in een Q en A na afloop dat zij zo geconcentreerd was op het filmen van de mensen, dat zij nauwelijks iets van India heeft gezien buiten het kader.

Cinema bestaat voornamelijk uit close up’s van gezichten. Geen ‘talking heads’ maar ‘speaking faces. In deze film niet letterlijk, maar figuurlijk. Belangrijke cineasten als Bergman, Bresson, Assayas weten hier alles van. Honkasalo hoort zeker in dit rijtje thuis. Bergman zag een close up van een gezicht als een steeds veranderend menselijk landschap.

In Atman laat de broer en zijn vrouw en kinderen Jamana in de steek. Er is een vrouw die hem wel trouw blijft. Zij houdt van Jamana en noemt hem een nobele ziel. Prachtig is te zien dat Jamana’s gezicht helemaal straalt, als de vrouw met hem gaat trouwen. Vanaf  de eerste minuten kijk je naar een buitengewone documentaire met veel gevoel, ritme en compassie gefilmd. Atman wat ziel betekent zou verplichte kost op iedere filmacademie moeten zijn!

 * Ex Libris, The New York Public Library

Frederick Wiseman

De legendarische Amerikaanse documentairemaker Frederick Wiseman weet op 87 jarige leeftijd nog niet van ophouden. Zijn nieuwe docu heet Ex Libris- The New York Public Library. Na afloop in een Q en A wordt duidelijk dat Wiseman nog steeds messcherp is en de indruk maakt geen ‘fools’ te tolereren. Deze bijna drie en een half uur durende documentaire geeft een fascinerende inkijk in deze belangrijke educatieve organisatie. Het past in zijn omvangrijke oeuvre van documentaires over de instituten die ons leven bepalen. Zoals scholen, rechtszalen, theaters, musea, ziekenhuizen en andere instellingen. In 1967 maakte hij de schrijnende documentaire ‘Titicut Follies’ over een psychiatrische kliniek voor criminelen. Mensonterende toestanden stelt Wiseman hier aan de kaak. De film was 24 jaar verboden in de Verenigde Staten. Een van de meest aangrijpende documentaires die ik ooit zag.

* Frederick Wiseman.

Rap poëet

Wiseman draait zijn films in de ‘direct cinema’ of ‘cinema vérité’ stijl. Dat wil zeggen scherp observerend, zonder commentaar of interviews. In deze laatste documentaire filmt hij in meerdere gebouwen van de Public Library in New York. Stafvergaderingen worden afgewisseld met schrijvers die lezingen houden, een workshop voor blinden mensen en voorlees sessies voor kleine kinderen. Tussendoor zien we shots van de straten van New York. Wiseman componeert de film na maandenlang monteren als een componist. Intense en soms wat lange vergaderingen worden afgewisseld met een concert in een kleine zaal, een interview met Elvis Costello die op bezoek is of een  carnavaleske optocht waar mensen verkleed als filmfiguren langslopen. Zo houdt hij de aandacht knap vast. Na afloop zegt Wiseman dat hij elk shot dat in de film belandt, moet verantwoorden voor zichzelf. Absolute hoogtepunten zijn een rap poëet die op weergaloze wijze een gedicht voorleest en het enkele keren terugkerende optreden van de charismatische jonge Afrikaans Amerikaanse directeur van de New York Public Library. Hij is behept met Obama’s welsprekendheid, bevlogenheid en menselijkheid.

Jaap Mees

 * Fotorechten IDFA 2017.