Verslagen / IDFA 2014: Van het Ondergrondse Orkest en het Concertgebouw Orkest naar Paco de Lucia

Het International Documentary Filmfestival Amsterdam staat dit jaar voor mij in het teken van muziek. Heerlijk was het om Het Ondergrondse Orkest( 1997) van Heddy Honigmann weer terug te zien. Eén van mijn favoriete documentaires  aller tijden. En ook is haar nieuwste film Around The World in 50 Concerts te zien. Naast de documentaire Paco de Lucia: A Journey over de uitstekende Spaanse gitaar virtuoos.

De masterclass dit jaar wordt verzorgd door Heddy Honigmann, de eregast van het IDFA dit jaar. Zij kiest voor een ongedwongen gesprek met NRC Handelsblad journalist en filmkenner Hans Beerekamp. Een bijzonder debuutfilm is de veelbesproken documentaire Those Who Feel The Fire Burning. Een documentaire gemaakt door de Nederlander Morgan Knibbe. Gedraaid vanuit het perspectief van een verdronken man op de vlucht naar Lampedusa, die vanuit een andere dimensie overlevenden  volgt in hun struggle for life.

Het Ondergrondse Orkest

Het Ondergrondse Orkest is een documentaire over musici, meestal politieke vluchtelingen die in de Parijse metro hun geld verdienen. Zo zien we een zachtmoedige harpist uit Venezuela (foto), een onverstoorbare cellist uit Roemenië en zijn zoon, twee klassiek geschoolde violisten uit Sarajevo, een onverstoorbare sitarspeler uit Roemenië met zijn volhardende vrouw,  en een formidabele zanger uit Algerije. En nog vele anderen. Regisseur Heddy Honigmann weet het vertrouwen van de musici te winnen en heeft openhartige gesprekken met hen over hun penibele levensomstandigheden. Dat levert niet alleen prachtige muziek scènes op, maar ook hele bijzondere ontmoetingen. Via de harpist leren we een zwarte man uit Zaïre kennen, een musicus en lyrics schrijver, die in een piepklein eenkamerflatje woont. Hij was een slaaf van Mobutu en overleefde diverse gevangenissen en een concentratiekamp. Het Ondergrondse Orkest heeft een van de mooiste eindscènes, die ik ooit in een film gezien heb. Minutenlang volgen we in de Parijse straten een Algerijnse zanger met een mooi melancholiek gezicht. In de volgende scène zingt hij een lied over hoe het voelt om vluchtelingte zijn. Iets wat je alleen begrijpt als je het zelf ervaren hebt. Zijn emotionele lied gaat door merg en been. Het beeld gaat over naar schoonmakers en vuilnismensen die de stad schoonmaken. Het werkt als een ware catharsis.

Tenderness

‘Try a little tenderness’ is het motto van Heddy Honigmann’s (foto) masterclass. Dit  komt uit Het Ondergrondse Orkest. Twee Afrikaanse zangers en een Franse contrabas spelen in de metro een lied met deze titel.(foto boven) Honigmann vindt het belangrijk op een tedere en betrokken manier te filmen. Beerekamp valt het op dat zij het toeval toelaat in haar films. Ooit zei topproducent Pieter van Huystee  ‘dat ik moest leren nare mensen te filmen. Maar dat doen al genoeg andere filmmakers, waarom zou ik, ik houd van de mensen die ik film. Diezelfde verbondenheid en oprechte nieuwsgierigheid vind ik ook bij de Franse filmmaker Agnes Varda.(1928) Haar film Les Glaneurs et la Glaneuse is een van mijn favoriete films, Agnes Varda zie ik als mijn filmmoeder.’

Concertgebouw orkest

De openingsfilm van het festival dit jaar is Honigmann’s  Around the World in 50 Concerts. Het Concertgebouw Orkest met dirigent Mariss Jansons ( Letland) bestaat  125 jaar en Honigmann werd gevraagd een documentaire  te maken om dit jubileum te vieren. Zij reist mee en filmt het orkest in Buenos Aires, Soweto, St Peterburg, Pretoria en Amsterdam.  De film begint heel grappig met een slagwerker die droogjes vertelt dat hij bij een concert van Brűckner heel lang moet wachten om precies op het goede moment  enkele secondes de bekkens tegen elkaar te slaan. We volgen enkele van de musici tussen de repetities en concerten in. Zij reflecteren over de kracht en betekenis van muziek. Een fluitist vertelt over zijn ontroering door Ierse folk, een sympathieke fagot speler uit Uruguay praat op zijn hotelkamer met zijn kinderen via Skype, een Engelsman spreekt met passie over zijn contrabas en zijn liefde voor Sjostakovich. We zien Janine Jansen als gastvioliste spelen met een enorme drive en bezieling. De combinatie van de fijngevoeligheid en eigenheid van Heddy Honigmann samen met het sublieme camerawerk van Goert Giltay en de formidabele muziek zorgen voor een documentaire die nu al klassiek is. Vreemd dat deze film geen prijs kreeg.

Paco de Lucia

Paco de Lucia: A journey is ook een fraaie degelijk gemaakte muziekfilm van Sanchez Varela over de meesterlijke gitarist uit het Spaanse Andalusië. Op chronologische wijze wordt het rijke muziekleven getoond met De Lucia zelf als verteller. Hij begint als jonge gitaarspeler samen met zijn broer en gaat al jong op tournee met hem. Later speelt hij in diverse groepen,  met de meest talentvolle musici.  Zoals de geniale zigeunerzanger Bambino Camarón. Een heel gesloten jongen in wie Paco de Lucia zijn zielsverwant  herkent. Camarón lijkt een beetje op de voetballer Maradonna en gooit zich met ziel en zaligheid in zijn zang. De Lucia zegt dat hij zich al helemaal had verdiept in de gitaar, voordat hij zijn instrument voor het eerst in handen kreeg. Volgens hem is niet alleen talent nodig, maar om die aanleg  tot bloei te laten komen is het vooral essentieel heel hard te werken. Ook speciaal is zijn uitspraak dat de mate van applaus bij een concert voor hem niet bepaald of het een goed concert is. Hij heeft zijn eigen maatstaven en vaart op zijn innerlijke kompas.

Lampedusa

Those Who Feel the Fire Burning is een opvallend debuut van de Nederlandse filmmaker Morgan Knibbe(25), die al opviel door zijn korte meermaals bekroonde film Shipwreck. In opdracht van documentarist  Jos de Putter gemaakt voor het digitale platform de Correspondent.  Knibbe praatte veel met vluchtelingen die uit Afrika naar Europa kwamen. Hij stoorde zich aan de meestal oppervlakkige en sensationele aanpak van de journalisten bij de vluchtelingen problematiek.  In een consequent doorgevoerde film vorm, gedraaid met een steadycam, filmt Knibbe vanuit het oogpunt van de geest van een gestorven vluchteling. Knibbe hoorde dat overlevenden vaak ervoeren tussen hemel en hel beland te zijn. Vandaar deze aanpak. De film opent met een enscenering van een zinkend bootje, de paniek is met beeld en geluid voelbaar gemaakt. Soms wordt je duizelig van de voortdurend zwenkende camera. De film doet denken aan Der Himmel Über Berlin van Wim Wenders over engelen in menselijke gedaantes, die elkaar herkennen in Berlijn.  Morgan Knibbe’s doel is om de kijkers te laten ervaren hoe het voelt om het leven van een vluchteling te leiden in een vaak onverschillige omgeving. Het is bewonderenswaardig dat een jonge filmmaker de tijd neemt om zo’n gecompliceerd onderwerp op een geheel eigen filmische wijze aan te pakken.

 foto's IDFA.