Verslagen / Bert Haanstra: bevlogen filmmaker met een veelzijdig talent.
Foto Bert Haanstra
door Jaap Mees
Deze herfst wordt er veel aandacht besteed aan de filmregisseur Bert Haanstra(1916-1997). Vanaf 27 September wordt er een Bert Haanstra Festival gehouden in ongeveer 20 verschillende bioscopen in het hele land. De biograaf Hans Schoots is bezig met een biografie over Haanstra, die in 2008 wordt verwacht. Er komt een DVD box met zijn werk uit en het Nederlandse Film Festival wijdt een uitgebreid retrospectief aan deze veelzijdige filmmaker.
FANFARE
Bert Haanstra wordt in 1916 in Espelo in Overijssel geboren. Hij gaat naar de Kweekschool om onderwijzer te worden, volgt later de Rijksacademie voor Beeldende Kunsten in Amsterdam om te schilderen en belandt via een baantje bij een persbureau in de fotografie. Zijn debuut als cameraman maakt hij in de sprookjesfilm Myrthe en de Demonen. Haanstra eerste regie ervaring doet hij op met de korte film De Muiderkring herleeft. Met zijn experimentele filmgedicht Spiegel van Holland wint hij de Grand Prix in Cannes. Zijn grote doorbraak is echter het winnen van een Oscar voor Glas, een vakkundig gedraaide en virtuoos gemonteerde film over, het ambacht van glas maken. De opdrachten stromen binnen en na enkele films voor Shell en de overheid gemaakt te hebben begint hij aan zijn eerste speelfilm Fanfare. (1958) Deze lichtvoetige komedie, gaat over een breuk in een klein Hollands dorp’s fanfare. Maar liefs 2,6 miljoen bezoekers zagen de film, een absoluut record in Nederland. De volgende speelfilm die Haanstra maakt heet De Zaak MP en is geen succes bij pers en publiek. Het duurt 15 jaar voor de cineast weer een grote film maakt: Dokter Pulder zaait Papavers naar een boek van Anton Koolhaas. Later na de matige ontvangst van zijn film Een Pak Slaag, trekt naar verluidt, Haanstra de kritiek zich zo erg aan, dat hij een hartaanval krijgt. Op zijn 72e maakt hij nog een film voor UNICEF in Ghana. Daarna produceerde en monteerde hij televisie programma’s onder andere over Toon Hermans, Wim Kan en Fons Jansen.
MONTAGE-FREAK
Twee jaar geleden interviewde ik nog zijn vaste cameraman Anton van Munster, voor filmblad Skrien (Oktober 2005) en de NFTVM site. Ik vroeg hem hoe Bert Haanstra het beste te typeren is? “Erg bevlogen, ik heb hem nooit anders bezig gezien dan met film of met voetbal. Hij was een grote Ajax fan. In zijn goede tijd, voor hij 70 werd, zat hij gemiddeld tot 2 uur ‘-nachts te werken in zijn montagekamer. De volgende morgen begon hij weer om 9 uur. Voordat hij een cut maakte, bekeek hij een scène wel 30 keer en maakte heel nauwkeurige aantekeningen. Dan ging de tweede keuze van het materiaal eruit, tot hij de kern van het beeldmateriaal over hield. Daarna maakte hij tijdsbalken, precies met de lengte van de scènes en hoe deze in het totale beeld pasten. Pas dan begon de montage, razendsnel, zonder herstellingen. Bert deed het knippen en plakken altijd zelf, hij was een echte montagefreak.Wij hadden een goed onderling begrip en hadden vaak aan twee woorden genoeg. Hij wist precies wat hij wilde, daar was hij dan ook moeilijk van af te brengen. Maar hij had gevoelige antenennes voor wat er om hem heen gebeurde.” Onlangs heb ik nog een compilatie video gezien met de beste korte films van Haanstra. Het valt me op dat hij vaak films maakt over thema’s als de Deltawerken, glasblazen, beelden van Holland, en een grote voorliefde heeft voor de natuur en vooral voor dieren. Films als Chimpansees en Zoo getuigen hiervan, maar nog beter is dit te zien in zijn succesvolle film Bij de Beesten Af. In het Engels Ape and SuperApe genoemd. Hier gaat het om de overeenkomsten tussen mens en dier op maatschappelijk, seksueel en sociaal terrein. Deze prachtige door Van Munster gedraaide film, heeft nu nog niets aan kracht ingeboet. 2. Een van de hoogtepunten is een paringsdans van twee reusachtige Albatrossen. Met uitgespreide vleugels draaien ze om elkaar heen, waarbij het mannetje snel zijn kop op en neer beweegt en merkwaardige hoge geluiden maakt. De film concludeert met de observering dat de mens het enige schepsel is, die zijn medemens in grote getalen uitmoord. In het dierenrijk komt dat niet voor.
TINGEL TANGEL
Bert Haanstra lijkt in zijn documentaires vooral gericht op de compositie en de esthetiek van het beeld. Hij staat er om bekend dat hij zeer gedetailleerde storyboards en camera-instellingen maakte. In zijn speelfilms staat de mens meer centraal. Er zit veel beweging in al zijn films en zijn daardoor bij uitstek filmisch. Een zwak element vind ik de wat gedateerde tingel-tangel muziek, die te vaak en te lang te horen is, met name in zijn vroegere films. Zijn zoon Jurre Haanstra, die filmcomponist is en regelmatig de scores schrijft voor zijn vader’s latere films, weet de muziek beter te doseren en te integreren. De rol van het geluid is wel interessant in Haanstra’s films. De ene keer ondersteunend, de andere keer fungerend als contrapunt, die de film net een andere wending geeft. Heel belangrijk is ook de hechte samenwerking met cameraman Anton van Munster, sinds de film Alleman (1963) zijn vaste cameraman. Te vergelijken met de intense band tussen de kort geleden overleden, grote Zweedse regisseur Ingmar Bergman en de beroemde director of photography Sven Nykvist. Bert Haanstra die met Joris Ivens en Johan van der Keuken tot de top van de Nederlandse documentaire makers hoorde, stond erom bekend dat hij gezellige avondjes organiseerde bij hem thuis in Laren. Anton van Munster speelde op zijn viool, er werden gedichten voorgelezen, veel gelachen, gedronken en nieuwe plannen gemaakt.
SLEUTELSCENE
Anton van Munster vertelde in eerder genoemd interview dat Bert Haanstra niet alleen een perfectionist was, maar ook een erg emotionele man. Van Munster: “ hij was echt een type Himmelhoch jauchzend, zum Tode bedrübt. Ik herinner me nog goed dat hij halverwege de film De Stem van het Water, definitief met filmen wilde stoppen. Hij zag het helemaal niet meer zitten. Met heel veel moeite kon ik hem overhalen de volgende scène nog af te maken. Dit was uitgerekend een sleutelscène. Een vrouw leest haar zoon voor uit haar eigen brief, waarin ze vertelt hoe de Watersnoodramp van 1953 bijna haar complete familie verzwolg. Haanstra stond erop dat die scène er in éen keer op zou staan. Hij wilde het de vrouw niet aandoen om zo’n emotionele brief twee keer te moeten lezen. Dat was typisch Bert. Hij vond het heel belangrijk om mensen niet te beschadigen. De scène bestond uit een uitgekiende rijer, het stond er direct goed op en Haanstra ging gelukkig door met het maken van films. “ De medewerking van bekende Nederlandse schrijvers als Simon Carmiggelt ( o.a. Alleman), Anton Koolhaas ( Bij de Beesten Af) en Jan Blokker ( scenario Fanfare), droegen er toe bij dat Haanstra met zijn films floreerde, onder de naam de Hollandse Documentaire School. Het is dan ook niet meer dan terecht dat Haanstra de naamgever werd van de in 1996 door het Filmfonds in het leven geroepen Bert Haanstra Oeuvre Prijs.
- Jaap Mees-
* Bert Haanstra’s favoriete films zijn Modern Times van Charlie Chaplin, Les vacances de Monsieur Hulot van Jacques Tati en La Strada van Fellini.